Bij quizzen zal regelmatig de vraag gesteld worden “Wie beklom als eerste mens de Mount Everest” en het antwoord is “Edmund Hillary” (in 1953). Maar dat was Hillary never nooit gelukt zonder hulp van Sherpa Norgay (1914-1986). Sterker nog: veel Nepalezen en Tibetanen beweren dat Norgay de eerste was die de daadwerkelijke top bereikte. Norgay zelf heeft dit later ten stelligste ontkend en het lijkt me ook niet logisch: Hillary was zich zeer bewust van de betekenis van het moment en hoewel zijn leven afhing van Norgay ging dit om een historische “One small step for man and one giant leap for mankind”. Dat zal hij zich niet hebben laten ontnemen. Maar nog steeds zijn bergbeklimmers in de Himalaya nergens zonder de Sherpa, een nomadenvolk dat al eeuwen overleeft op grote hoogte. Norgay werd een symbool van ‘de natie’ en werd ‘geclaimd’ door Nepal, Tibet en India.
Officieel zijn Hillary en Norgay natuurlijk de eerste gedocumenteerde bedwingers van de Mount Everest (in Nepalees ‘Sagarmāthā’ en in Tibet ‘Chomolungma’) genoemd en theoretisch kan het zijn dat eerder mensen de top hebben bereikt: meerdere klimmers zijn nooit teruggekeerd en dat kan op de heen- of terugweg zijn gebeurd. Het is niet erg waarschijnlijk dat de top is bereikt door iemand voor de eerste expedities (vanaf de jaren ’20). Op 8848 meter hoogte is er niet veel zuurstof in de lucht. Pas eind 19e eeuw werden zuurstofflessen voor bergbeklimmers ontwikkeld en vanaf de jaren ’20 werden expedities georganiseerd in de Himalaya. De Sherpa woonden wel al eeuwen in het gebied, maar zij geloofden dat hun goden en voorvaderen hoog in de bergen leefden en hadden geen behoefte om op visite te gaan.
Norgay werd als Namgyal Wangdi geboren in Nepal of Tibet (het was in ieder geval in de grensregio. Er zijn verschillende verhalen en voor de familie was het belangrijker dat hij gezond was en zijn geboorteplaats was niet zo relevant). Ook is het niet zeker dat hij echt op 15 mei is geboren, want hij had geen geboortecertificaat en voor zijn familie waren de seizoenen belangrijker dan de dagen, maar gezien het seizoen en de gewassen op het land is hij ergens halverwege mei geboren, later besloot Norgay zijn verjaardag op 29 mei te vieren, de dag dat hij de top bedwong). De Sherpa waren oorspronkelijk een nomadenvolk die leefden langs een belangrijke zoutroute tussen China en India en gespecialiseerd waren in vervoer over de bergen. Van de 10 hoogste bergen ter wereld staan er 8 in Nepal, dus was er voldoende werk voor de Sherpa. In de regio leven veel verschillende bevolkingsgroepen en de Sherpa stonden niet hoog in de hiërarchie. De meeste Sherpa konden niet lezen of schrijven (ook Norgay heeft nooit geleerd te schrijven, hoewel hij 7 talen sprak) en leefden in clans in het huidige China, Tibet, India en Nepal.
Op jonge leeftijd ging Norgay werken voor een rijke familie in Khumbu, de regio van de Mount Everest. Het leven was zwaar en de familie behandelde hem slecht. Daarom vluchtte hij als 19-jarige naar India en leefde daar in een Sherpagemeenschap in Darjeeling. Darjeeling was al vanaf de jaren ’20 het belangrijkste startpunt van klimexpedities en de Mount Everest was de heilige graal. Hoewel Nepal en het Verenigd Koninkrijk vriendschapsverdragen hadden gesloten was Nepal niet toegankelijk voor buitenlanders tot 1951. In de 19e eeuw probeerde Nepal Brits gebied te veroveren en dwongen de Britten de koning op de knieën, maar zij besloten Nepal niet te koloniseren (te veel moeite, te weinig opbrengst) en namen genoegen met een niet-aanvalsverdrag. De bergexpedities gingen daarom via Tibet.
In 1935 ging Norgay als drager voor het eerst mee met een expeditie met Eric Shipton, maar de route naar boven vanuit Tibet was veel lastiger en gevaarlijker dan vanuit Nepal, en de pogingen waren onsuccesvol. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er geen expedities en werkte Norgay als ski-instructeur in het Indiase leger. Na de oorlog kwamen de expedities weer op gang, maar in 1950 viel China Tibet binnen. Het was daarom voor de bergbeklimmers extra belangrijk dat Nepal de grenzen openstelde voor buitenlanders. Toen dat gebeurde bleek de weg naar de top veel beter begaanbaar en de klimmers kwamen hoger dan ooit, maar nog steeds niet aan de top. Toen de groep waar Hillary deel van uitmaakte Norgay benaderde om mee te gaan was hij de meest ervaren klimmer ter wereld: hij was al met 6 eerdere expedities meegegaan en in 1952 was hij op nog geen 300 meter afstand van de top gestrand. Hij was inmiddels geen drager meer, maar een gerespecteerde gids.
Voor veel Sherpa was bergbeklimmers begeleiden een lastige en gevaarlijke manier om geld te verdienen. Maar werk is werk en het was veel geld. Het bereiken van de top was echter geen doel. Voor Norgay was dat anders: hij wilde net zo graag de top bereiken als de mensen die hem inhuurden. Het team van Hillary stond onder leiding van John Hunt en naast 10 klimmers waren er 20 Sherpa ingehuurd als gids en 350 dragers. Maar die gingen uiteraard niet allemaal mee met het laatste stuk naar de top. Het plan was om met zo veel mogelijk mensen zo hoog mogelijk te komen. De klimmers die er het beste aan toe waren probeerden in tweetallen de top te bereiken. Voor Hillary was het al zijn 4e expeditie, dus hij was voorbereid op wat ging komen en hoorde bij de fitste klimmers.
De omstandigheden waren zwaar en het eerste deel van de klim duurde veel langer dan verwacht. Er waren problemen met zuurstof en het leek alsof het weer mis zou gaan. Maar op 21 mei bereikten ze het laatste stuk van de klim. Het eerste tweetal dat naar boven ging waren Tom Bourdillon en Charles Evans. Ze hebben er altijd spijt van gehad, maar op 100 meter onder de top kwamen ze tot de conclusie dat ze te uitgeput waren en te weinig zuurstof over hadden om de top te bereiken en ze keerden terug. En toen besloot Hunt om Hillary en Norgay als tweetal omhoog te sturen om Norgay de credits te geven als volwaardig en onmisbaar lid van het team. Hillary en Norgay waren het perfecte duo en haalde het. In eerste instantie schudde Hillary Norgay de hand (hij was dan wel Nieuw-Zeelander, de Britishness zat erin geramd). Het was dan ook een schok voor hem toen Norgay zijn hand pakte, Hillary naar zich toetrok en omhelsde. Maar het moment was bijzonder genoeg om de omhelzing te beantwoorden. Norgay kon niet omgaan met de camera van Hillary, dus Hillary maakte een foto van Norgay op de top en de 2 daalden af als levenslange vrienden.
Norgay had zijn doel bereikt na al die jaren en al die expedities. De kans op een zwart gat was groot, Norgay was zelfs bang dat de Mount Everest nu zijn aantrekkingskracht had verloren op bergbeklimmers nu ze niet meer de eerste konden zijn. Maar het tegendeel bleek waar. De top bleek haalbaar en de klimmers stonden in de rij en Norgay was in één klap wereldberoemd. Iedereen wilde iets van hem: wereldleiders, staatshoofden, familie, verre verwanten, profiteurs. Allemaal probeerden ze een stukje Norgay te claimen. Nepal was verwikkeld in een politieke strijd voor meer democratie: Norgay was ieders held. Tibet was bezet door China: Norgay was hun zoon. India was net onafhankelijk: zij hadden Norgay grootgemaakt als gids. Hij had geen moment rust en het was niet onverklaarbaar geweest als hij er niet mee om had kunnen gaan, maar het tegendeel was waar.
Hij begon een instituut in Darjeeling om berggidsen op te leiden (ook voor niet Sherpa, maar inmiddels is het woord ‘sherpa’ ook Nepaleze berggids gaan betekenen). Hij probeerde zo min mogelijk verstrikt te raken in politieke discussies die hem niet interesseerden of die hij niet begreep/wilde begrijpen en hij steunde zijn vriend Hillary die op alle mogelijke manieren probeerde om de Sherpa te helpen door scholen en ziekenhuizen te bouwen in slecht bereikbare gebieden. Sinds de jaren ’50 is de politieke onrust groot gebleven met onder andere een burgeroorlog tussen 1996 en 2006. Het toerisme is in die jaren ingestort en daarmee ook de economie van Nepal. Het land was net weer voorzichtig aan het opbouwen, maar ligt momenteel weer grotendeels in puin. Het is te hopen dat de toeristische infrastructuur van Norgay en de contacten van hulporganisaties van Hillary ervoor zorgen dat het land weer opgebouwd kan worden. Want ook al zijn de beide heren inmiddels overleden (Hillary in 2008), hun geesten leven voort in de bergen.